Namazdıñ sırtqı žâne іškі parızdarı

 

 

1. Hadasattan tazalıq (Ruhani tazalıq)

Ğûsılı bolmau, dâretі bolmau, hayız nemese nifas žağdayı – «hadas halі» dep ataladı. Dâretsіzdіk – kіšі hadas. Žүnіp, hayız, nifas – үlken hadas. Kіšі hadas nemese үlken hadastan tazalanu – ğûsı alu (žuınu), dâret alu nemese tâyâmmүm alu arqılı іske asadı.

 

2. Nâžіsterden tazalanu (Zattıq tazalıq)

Namazdan bûrın dene men kiіmdі nemese namaz oqılatın žerde bolğan lastıqtıñ tazalanuı qažet. Bûl namazdıñ іske asuı үšіn šart. Namazğa kedergі žasaytın nâžіster: auır nâžіs žâne žeñіl nâžіs bolıp ekіge bölіnedі. Auır sanalğandar: eger qattı bolsa tört gramm salmağında, sûyıq bolsa alaqan aяsınan astam žerdі qamtığan mölšer kiіmde, denede nemese namaz oqitın žerde bolsa namazğa kedergі žasaydı. Žeñіlge kelsek, bûl denenіñ яki kiіmnіñ törtten bіrіnen az mölšerі namazğa kedergі žasamaydı.

 

3. Âuretіn žabu

Âuret – šariğat terminіnde qarauı haram, žabıluı parız ûяttı mүšeler. Bûl mүšelerdіñ namazda nemese namazdan tıs žerlerde žabıluı – parız.

Erlerdіñ âuret žerlerі: kіndіgі men tіzelerіnіñ astına deyіngі žerlerі.

Âyel үšіn âuret – žүz, qol, aяqtan basqa barlıq dene. Namazda bіr mүšenіñ törtten bіrі erіksіz ašılıp, «subhana Robbiâl-a'zim» deytіndey uaqıt tûrsa, namaz bûzıladı. Al eger öz erkіmen ašsa, sol sâtte bûzıladı.

 

4. Qûbılağa bet bûru

Namazdı qûbılağa qarap oqu – šart. Mûsılmandardıñ qûbılası – Mekkedegі Qağba. Qağbanı körgen adam žүzіn tura sol Qağbağa qaratıp oqidı. Eger odan alıs bolsa, tіkeley Qağbağa emes, sonıñ bağıtına qaray žүzіn bûradı.

Qağbanıñ qay bağıtta bolğanın bіlmegen adam qûbılanı bіletіn adamdardan sûraydı. Mүmkіndіk bolmağan žağdayda, qûbılanı öz ižtiһadımen (tүysіgіnіñ itermeleuіmen) tabuı lâzіm. Яğni, «Qağba osı tûsta boluı tiіs» dep, ayğa, žûldızğa, t.b. qarap, namazın žobalağan žağına qaray oquı tiіs. Bіraq, namazın bіtіrgennen soñ oqığan žağı qûbıla bolmay šıqsa, namazın qayta oqudıñ qažetі žoq.

Qûbıla žaylı qүmândanğan kіsі žanında adam bola tûrıp, odan sûramay öz qözqarasımen bіr tarapqa qaray oqısa, sol oqığan žağı qûbıla bolıp šıqsa, namazın qayta oqu tiіs emes. Bûrıs šıqsa, qayta oquına tura keledі. Közderі körmeytіn adam da osı sekіldі. Qûbıla žaylı žön bіletіn senіmdі kіsіnіñ sözіne qanağattanbasa da, oğan senu qažet. Sebebі, habar– zertteuden âldeqayda basım tûradı.

Keme nemese poyız, ûšaqtağı adam šaması kelіp, mүmkіndіgі bolıp tûrsa, qûbılağa qarap oqidı. Eger keme bûrılsa, ol da qûbıla žaqqa qaray bûrıluı qažet. Bûrılu mүmkіndіgі bolmasa, alğaš tûrğan žağına qaray oqidı. Eger tіkeley qûbılağa qaray oqitın mүmkіndіk tumasa, qûbılağa eñ žaqın bağıtqa qaray oqidı. Qûbılağa bûrıla almağan nauqas adamnıñ da žağdayı osınday. Öytkenі, mіndettіñ orındaluı atqarušınıñ mүmkіndіgіne qaray šekteledі.

Mіnіs atta, avtomobilь men avtobusta nâpіl namazı oqılğanımen, parız namazdarın uaqıttarı ötpey basqa žerde oquğa mүmkіndіk bar žağdayda, atalmıš žerlerde oquğa bolmaydı. Öytkenі, namazdıñ parızdarınan bolğan qiяm men qûbıla orındalmaydı. Bіraq, žerі laysañ namaz oquğa layıqsız žerlerde at, kölіkterіn toqtatıp, sonıñ үstіnde qûbılağa bet bûrıp, oqi aladı.

Hanafi mâzһabında, ekі namazdı bіrіktіrіp qosıp oqu, tek qažılıq mezgіlіnde Arafat pen Muzdâlifâda ğana rûqsat etіlgen. Bûdan tıs žolaušılıq sekіldі sebepterge baylanıstı qosıp oqi almaydı. Qûbıla žaqtan 45 šamadan (gradus) artıq oñğa nemese solğa bûrılu – qûbılanıñ šartın bûzadı. Namazda sebepsіz kökіregіn qûbıladan bûru namazdı bûzadı. Eger tek žүzіn bûrsa, dereu qûbılağa bûru kerek. Mûnday žağdayda, namazı bûzılmaydı. Bіraq haramğa žaqın mâkrүһ boladı.

 

5. Uaqıt

Namaz – kүnnіñ arnayı belgіlі uaqıttarında іske asatın parız. Parız namazdarğa uaqıt – šart. Parız sүnnetterі, tarauih žâne ayt namazdarı үšіn de uaqıt – šart. Uaqıtı kіrmeyіnše, parız namazın oqu іske aspaytını siяqtı, uaqıtı šıqqan soñ oqılğan namaz da qaza dep esepteledі. Alla Tağala Qûran Kârіmde: «Namaz mûsılmandarğa arnayı belgіlengen uaqıttarda parız etіldі»[1], – deydі.

Bіr namazdıñ ešqanday sebepsіz belgіlengen uaqıtınan keyіn qaza etіp oqıluı – dûrıs emes žâne öte үlken kүnâ. Bіraq, bіr adam ûmıtu nemese ûyıqtap qalu sebepterіmen namazın oqi almasa, qazasın öteuі qažet. Qaza namazğa bes uaqıt parız namaz ben үtіr namazı kіredі. Žûma men ayt, sүnnet namazdarı үšіn qaza qažet emes. Žûmanı oqi almağan kіsі sol kүnnіñ besіn namazın oqidı.

 

6. Niet

Niet etu – namazdıñ šarttarınıñ bіrі. Niet – namazğa kіrudі qalau. Adam qanday namazğa kіrgіsі kelse, sol namazdı žүrekpen bіluі šart. Adam namazğa kіrerde qay namaz ekenіne kүmândansa, namazı dûrıs bolmaydı. Qayta niet etu qažet. Niet – žasalmaq іske žүrekpen iіlu. Mûnı tіlmen aytu šart emes. Ğalımdardıñ bûl žaylı ittifaqtarı (auızbіrlіgі) bar. Tіlmen aytu –  mûstahap. Sol sebeptі, žүrekpen niet etumen qosa, «Mına uaqıttıñ namazına niet ettіm» – dep tіlmen aytu abzal. Aytılmasa oqası žoq. Parız ben uâžіp namazdarğa arnayı tağayındap bіldіretіn niettіñ boluı qažet. Parızdıñ qaza namazdarı da solay. Bіraq nâpіl namazdarğa žeke atın atap niet etumen qatar, žalpı niet te žetіp žatır.

Žamağatpen namaz oqılğanda imamğa ûюğa niet etu qažet. Bіraq imamnıñ imamdıqqa niet etuі šart emes. Al, žamağatqa âyelder de qatıssa, olardıñ namazı dûrıs boluı үšіn, imam kіsі olarğa imam boludı niet etuі kerek.

Niettіñ iftitah (bastau, ašu) tâkbіrіne žaqın boluı – abzal. Bіraq tâkbіrden keyіn niet etse dûrıs bolmaydı.

1. Iftitah (bastau, ašu) tâkbіrі

Iftitah – bastau, žabıq nârsenі ašu, enu degen mağınağa saяdı. Ârі «tahrim tâkbіrі» dep te ataladı. Iftitah tâkbіrі – namazdı bastarda alınatın tâkbіr. Яğni, tіke tûrıp, «Allaһu âkbar» sözіn aytıp, qûlaq qağu. Tүregep tûra almağan kіsі otırıp tâkbіr ayta aladı. Imamnıñ žamağat estuі үšіn tâkbіrdі žariяlap aytuı – mûstahap. Tâkbіr nietten keyіn alınıp, imamnıñ tâkbіrіnen keyіn alınuı qažet.

 

2. Qiяm (tүregep tûru)

Qiяm – tіp-tіk tүregep tûru degen mağınağa keledі. Namazda negіzgі parızdardıñ bіrі sanalıp, âr râkatta Qûrannan bіr sүre oqılatınday uaqıt tûru. Bіraq aяqta tûrıp namaz oqi almasa, otırıp oquına boladı. Hazіretі Payğambarımız (ﷺ) bılay deydі: «(Namazdı) tүregep tіk tûrıp oqı. Eger oğan kүšіñ žetpese, otırıp oqı. Oğan da kүšіñ žetpese, sүyenіp oqı»[2].

Iftitah tâkbіrіn alatınday kүšі žetken adam tіk tûrıp, tâkbіr alıp, odan ârі otırıp oquına boladı. Qısqası, nauqas adam tүregep tûruğa kүšі žetpese otırıp, otıra almasa sүyenіp, bolmasa žatıp išaratpen namaz oqi aladı. Nâpіl namazdardı tûrıp oquğa kүšі žete tûra otırıp oquğa boladı. Bіraq, tûrıp oquğa kүšі žetіp žatsa, ârine tûrıp oqığanı abzal.

 

3. Qırağat

Qırağat – oqu degen söz. Bûl žerde «Qûran oqu» mağınasın bіldіredі. Namazda oqılatın aяttıñ eñ qısqası imam Âbu Hanifa boyınša үš aяt nemese osı үš aяttıñ kölemіndey bіr яki ekі aяt. Ekі meylі tört râkat namaz bolsın, onıñ tek ekі râkatında qırağat – parız. Bіraq sol qırağattı alğašqı ekі râkatında oqu – uâžіp. Nâpіl men үtіr namazdarına kelsek, olardıñ barlıq râkattarında qırağat – parız. «Fatiha» sүresіn oqu uâžіp. Sondıqtan «Fatiha» oqılmasa, namaz «tahrim mâkrүһ» retіnde dûrıs. Namazda «Fatihanı» oqudı ûmıtqan žağdayda qatelіk (sâһu) sâždesіn žasau kerek. Namazdıñ negіzgі tіrekterіn qûrağan qiяm, rүkүğ sâžde sekіldі parızdarğa qarağanda, qırağat – namazdıñ artıq parızı. Sondıqtan qiяm, rүkүğ sâžde žâne soñğı otırıs meylі žamağatpen, meylі žalğız oqığanda târk etіlmeydі de, qırağat imamğa ûyığan adamğa mіndettelmeydі. Hazіretі Payğambarımız (ﷺ): «Imam – oğan ûю үšіn tağayındalıp qoyılğan. Imam tâkbіr aytqanda, sender de aytıñdar, Qûran oqığan uaqıtta, үnsіz bolıñdar»[3], – deydі.

 

4. Rүkүğ

Rүkүğ – iіlu degen söz. Namazdıñ negіzgі tіrekterіnen bolğan rүkүğ qoldardı tіzege qoyıp, tömen qaray iіlu. Payğambarımız (ﷺ) žasağan eñ žaqsı rүkүğ – arqa men bastıñ tүp-tүzu iіluі. Bûl – nağız rүkүğ.

Âbu Humayd attı bіr sahaba: «Alla Elšіsіnіñ rүkүğ etken kezde qoldarın tіzelerіnіñ үstіne qoyğanın kördіm. Arqasın da tүzu ûstağan edі», – dep, Payğambarımızdıñ (ﷺ) rүkүğіn sipattağan[4].

Rүkүğte bіr sât tûru, яğni «Subhana Robial-a’zim» dep aytatınday uaqıt tûru žâne qayta qiяmğa barıp tүzelіp, bіr sât tûrıp, sâždege baru – uâžіp. Bûlay іsteudі «tağdilul-ârkan» deydі.

Imamğa rүkүğte үlgergen adam tүregep tûrıp tâkbіr alıp, odan keyіn rүkүğke baru kerek. Bûl tâkbіrdі rүkүğke žaqın alsa, namazı bûzıladı. Tâkbіr alıp, imamğa rүkүğte үlgergen adam, sol râkattı imammen bіrge oqığan sanaladı. Bіraq imam rүkүğte bolğan uaqıtta tâkbіr alıp, imam rүkүğten tûrğan uaqıtta, rүkүğke barğan adam, ol râkatqa үlgergen bolıp sanalmaydı. Artınan sol үlgere almağan râkattı imam sâlem bergennen keyіn tүregelіp žalğız özі oqidı.

Imamğa ûyığan adam imamnan bûrın rүkүğke barıp, žâne imamnan bûrın rүkүğten basın köterse, bûl rүkүğ žetkіlіktі emes. Osılay imamnan bûrın rүkүğke barğan adam, imam rүkүğten tûrmay tûrıp, rүkүğtі qaytadan žasamasa, namazı bûzıladı.

Imamnıñ rүkүğіne үlgergen adam ekі tâkbіr aluğa mûqtaž emes. Qiяmda tûrıp, «Allaһu âkbar» dep, namazğa kіrіp dereu rүkүğke sol tâkbіrmen baradı. Bûl – bіr tâkbіrmen ârі iftitahtı ârі rүkүğ tâkbіrіn žasau degen söz. Rүkүğte oqılatın tasbih:

سُبْحانَ رَبِّيَ العَظِيم

«Subhana rabbiяl-’azim» (Asa үlken Rabbım kүllі kemіstіk ataulıdan pâk).

 

5. Sâžde

Sâžde sözdіkte – bağınu, moyınsûnu, kіšіpeyіldіkpen iіlu, žүzіn žerge tigіzu degen mağınalarğa keledі. Sâžde – namazdıñ parızı. Sâždede mañday, žүz, ekі aяq pen ekі qol, ekі tіze žerge nemese žermen žalğasqan bіr nârsege qoyıladı. Sâžde ârbіr râkatta – ekі ret žasaladı.

Sâždede mañday žerge qoyılıp, mûrın qoyılmasa da, dûrıs dep esepteledі. Mûnday sâžde sebepsіz bolsa, mâkrүһ. Imam Ağzam boyınša, ešqanday sebepsіz mañday žerge timey tek qana mûrın tise de, ol sâžde dûrıs dep sanaladı. Ekі imam boyınša, mañday sebepsіz timese, sâžde dûrıs bolmaydı. Eger mañday men mûrında sâždege kedergі žasaytın sebep šıqsa, sâžde išarat, belgіmen žasaladı. Sâždede ekі qol men tіzenі tolıqtay žerge tigіzu – sүnnet. Bіraq ekі aяqtıñ nemese bіr aяqtıñ sausaqtarı žerge timese, sâžde dûrıs emes. Bûl – parız. Bіr aяqtıñ bіr sausağın ğana žerge qoю nemese aяqtıñ үstіn ğana žerge tigіzu žetkіlіksіz. Sol sekіldі sâžde etіletіn žer aяq qoyılğan žerden on ekі sausaqtay ölšemnen biіk tûrsa (šamamen 23 sm), sâžde sanalmaydı. Bіraq odan tömen dûrıs. Bіr mešіtte adamnıñ köptіgіnen nemese bіr sebeptermen adamdar bіr-bіrіnіñ arqasına sâžde ete aladı.

Sâždede qattılıq sezіlu qažet. Sondıqtan maqta, qar, t.b. qattılığı sezіlmeytіn žûmsaq nârsenіñ үstіne sâžde etіlmeydі. Sol siяqtı kүnnіñ ıstığı men suığı sekіldі sebepterge baylanıstı taza žerge qoyılğan ekі qoldıñ үstіne sâžde žasauğa boladı. Mûnday žağdayda sâlde nemese kiіmіnіñ artığına da sâžde žasay aladı.

Rүkүğ pen sâždede, rүkүğ pen sâžde dûğaların bіr ret oqitınday uaqıt tûru žetkіlіktі. Bûl žerde үš ret tâsbih oqitınday uaqıt tûru parız emes. Bіraq rүkүğ pen sâždede sүnnet boyınša, eñ az degende үš ret tâsbih oqu kerek. Namazdı žeke oqığan adam, odan da köp tâsbih oquına boladı. Sâždede oqılatın tâsbih:

سُبْحان رَبِّيَ الاَعْلَى

«Subhana rabbiяl-a’laa» (Asa ûlı Rabbım kүllі kemіstіk ataulıdan pâk).

 

6. Aqırğı otırıs

Namazdıñ soñında «tâšâһһүd» šamasınday otıru – namazdıñ tіrekterіnіñ bіrі, яğni parız. Tâšâһһүd šaması degen – «ât-tahiяt» dûğasın oqitınday uaqıt. Qanša râkat namaz bolsın eñ soñındağı râkattan keyіngі otırıs – aqırğı otırıs dep ataladı. Alla Elšіsіnen bіzge žetken «ât-tahiяt» dûğası:

أَتَّحِيَّاتُ لله و الصَّلَوَاتُ و الطَّيِّبَاتُ ألسَّلاَمُ عَلَيْكَ أَيُّهَا النَّبِيُّ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَكَاتُهُ ألسَّلاَمُ عَلَيْنا وَ عَلَى عِبَادِ اللهِ الصَالِحِينَ أشْهَدُ اَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ

«Ât-tahiяtu lillaһi uas-salauatu ua-tayybatu, âs-sâlââmu ‘alâyka âyюһân-nâbiю uâ rahmâtullaһi uâ bârâkatuһ, âs-sâlââmu ‘alâyna uâ ‘ala ‘ibâdillaһis-saalihiin, âšһadu âl-lââ ilâһâ il-lAllaһ uâ âšһâdu ânnâ Muhammâdân ‘abduһu uâ rasuuluһ».

Mağınası: «Barlıq dûğalar, madaqtar, tândіk, dүnielіk ğibadattar Allağa layıq. Ey, Payğambar! Sağan sâlem. Ârі sağan Allanıñ raqımı men bereketі žausın! (Ey, Rabbımız!) bіzge žâne Allanıñ salihalı qûldarına Sâlem bolsın. Men Alladan özge ešqanday qûday žoq ekenіne žâne Hazіretі Mûhammedtіñ Allanıñ qûlı men payğambarı ekenіne kuâlіk etemіn»[5].

Aqırğı otırısta tâšâһһүd šamasınday otırudıñ parızdığı mına hadiske sүyenedі: «Alla Elšіsі ibn Masğudqa tâšâһһүdtі үyretken kezde bılay dedі: osını aytqan nemese žasağan kezde namazıñ aяqtaladı»[6].

Яğni, tâšâһһүdtі oqığan nemese oqitınday mezgіl otırğan uaqıtta namazıñ aяqtaladı. Bûl žerde Alla Elšіsі namazdıñ aяqtaluın bіr qimılmen baylanıstırğan. Ol – otıru іsі. Mіne, Alla Elšіsі ât-tahiяttı otırğan kezde ğana oqığan. Sondıqtan namazdıñ aяqtaluı otıruğa baylanıstı.

 

Tağdil ârkan

Tağdil ârkan – rүkүnderdі dûrıstap, ornımen žasau. Bûl – namazda, rүkүğte tûrğan uaqıtta, sâždede, ekі sâžde arasındağı otırısqa mân berіp, sol žerlerde azdap kіdіru. Bûl kіdіru – kem degende bіr ret «Subhanalllaһil azim» deytіndey mezgіl.

Payğambarımız (ﷺ) namazın apıl-ğûpıl oqığan bіreuge bılay deydі: «Namazğa tûrğan uaqıtıñda tâkbіr ayt. Sodan keyіn Qûran aяttarınıñ žeñіl kelgen bіr bölіgіn oqı. Sodan keyіn köñіl tolatınday rүkүğ žasa, sodan keyіn köñіl tolatınday etіp sâžde et. Dâl osılay namazıñ bіtkenše žasa»[7].

Tağdil ârkan – Imam Âbu Юsup pen Šafiği, Maliki žâne Hanbâli mâzһabtarı boyınša, namazdıñ bіr parızı. Bіraq Imam Ağzam men Imam Mûhammedtіñ közqarası boyınša – uâžіp. Sondıqtan Imam Ağzam men Mûhammedtіñ közqarasına qaray, namazda tağdil ârkan žasamağan adam qatelіk (sâһu) sâždesіn іsteuі qažet. Alla Elšіsі bіr hadiste bılay deydі: «Namazdarıñda ûrlıq žasağan kіsі – ûrınıñ ûrısı». Osı kezde sahabalar: «Ey, Allanıñ Elšіsі! Adam namazda qalay ûrlıq žasaydı?», – dedі. Sonda ol: «Rүkүğ pen sâždelerіn tolıq žasamau men rүkүğ pen sâždelerde belіn žaqsılap turalamau arqılı»,– dedі[8].